Vijesti

ATLAS EVROPSKE LIRIKE

16.04.2013.

Miljko Šindić
Evropski pesnički atlas

Poezija je ono prvo i pravo u umetnosti reči, umetnost umetnosti. Govori zvukom, slikom, pokretom, harmonijom misli i emocija. I kad ćuti oglašava se tišinom između reči. Vlada prostorom i vremenom, četvrtom dimenzijom stvaranja i opstajanja. Ima je i kad je nema, u ljudskoj duši i srcu, umu i neumu, u svemu što čovek pomisli, rekne i prećuti. Poezija može i ono što se ne može, da dokuči nemušti jezik stvari i beslovesnih bića, govor cveća, zvezda, sunca i meseca s kojim su aedi, narodni umotvori i pesmotvori razgovarali i pevali. I kad je stvarana različitim jezicima, poezija kad je poezija, je jedna, sveljudska, govori sve jezike sveta. Kako takvu poeziju razmatrati i tumačiti, kako je predstaviti čitaocima?

Poznata engleska spisateljica Virdžinija Vulf uverena je da se poezija i ne može tumačiti niti sa jednog jezika komunikacije prevoditi na drugi. Preporučuje da se poezija samo čita i na svoj način doživi, jer je poezija u svakom novom čitanju nova, nešto drugo i više nego što se misli da jeste. Književna nauka smatra da se o svemu što postoji može govoriti, a poezija od pamtiveka postoji, što znači da se ona može istraživati i tumačiti. Raznolikost i raznoznačnost njenih sadržaja i oblika uslovljava i određuje razlike čitanja i vrednovanja, ali mera vrednosti ne može da bude isto što i vrednost mere. Ako se obezvredi predmet razmatranja obezvređeno je i samo razmatranje. Teorija tumačenja neće pomeriti poeziju sa „nultog“ stepena komunikacije ako poezija prestane da znači i vredi. Estetski predmet može se razmatrati spolja i iznutra, sa književnog i neknjiževnog stanovišta, kritičkoteorijskog i kritičkoistorijskog, psihološkog i sociološkog, biografskog i antropološkog, lingvističkog i stilističkog, fenomenološkog i epistemiološkog, uporednog i intertekstualnog. U svim tim nastojanjima, racionalnim i iracionalnim, prisutna je namera da se promeni ne samo shvatanje poezije nego i sama poezija. Kritikom poezije zasnovana je poezija kritike. Elementi neodređenosti iskazani su posredno, elementima određenosti. Misao se istovremeno iskazuje i skriva, nepoznato se određuje poznatim, poznato nepoznatim. Rustikalne i urbane metafore, angažovane i metafi zičke, mišljenjem i pevanjem razmetafore se, izgube fi gurativna svojstva, subjektivno i objektivno počinje da znači ono što jeste, osnovnim smislom i besmislom, sučeljavanjem i sukobljavanjem značenja se uzajamno približavaju dok se ne svedu na isto, poeziju faktografi je i faktografi ju poezije.

Malo je nade da će poeziju svi pisati kako je u svojoj neosimbolističkoj poeziji Branko Miljković mislio i pevao. Zavladalo je uverenje da je prošlo vreme poezije i nastalo vreme kritike poezije i naučne proze. Takva nepesnička shvatanja podupire i poezija sama svojim esejističkim sadržajima, metajezičkom sferom značenja. Neke teorije po cenu svog opstanka uporno dokazuju da je zlatan vek poezije u ćutanju, njenom prerodstvu, prejezičkom stanju, jer je neizrecivost moćnija od izrecivosti. Drugi veruju da poezija postaje poezija tek onda kad sama sebe porekne. Mnogo su bliža realnosti predviđanja da će se poezija sve manje čitati.

U vreme planetarne krize svih vrsta, krize ideala i morala, kada se nekultura proglašava za kulturu, kič i šund za umetnost, kada se autorska prava brišu iz zakona, knjižare pretvaraju u prodavnice robe široke potrošnje a knjiga proteruje na crno tržište ulice gde je retko ko kupuje, još manje čita, posledice su se pretvorile u uzroke, uzroci u posledice. Zavladala je opšta kriza čitanja. Prema statističkim podacima, velika većina ljudi u svetu mesecima ne pročita ni jednu knjigu. Ništa bolje nije ni čitanje školske lektire. Istraživanja su pokazala da u osnovnim i srednjim školama u Srbiji i Republici Srpskoj samo 15% učenika pročita sva dela obavezne lektire, a od tog broja tek je 8% zadovoljno njenim sadržajima i načinom predstavljanja i tumačenja. Takvo saznanje ne samo da zabrinjava nego i upozorava, jer se u izboru lektire nalaze najvrednija dela svetske književnosti, remek-dela: Homer, srpske narodne umotvorine koje su zadivile prosvećenu Evropu, Šekspir, Servantes, Puškin, Gete, Njegoš, Balzak, Dostojevski, Tolstoj, Kafka, Tomas Man, Andrić, Fokner, Krleža...

I pored prisutnih teškoća, knjiga, to najveće čovekovo bogatstvo, se ne predaje niti posustaje, istražuje, beleži, svedoči, pamti i traje. Takvo uverenje potvrđuje više od pedeset savremenih pesnika dvanaest evropskih naroda na dvanaest jezika uvršteni u antologiju Atlas evropske lirike, literalnu celinu sastavljenu od delova, osobeno jedinstvo razlika i srodnosti. Izabrani autori su predstavnici matičnih zemalja nacionalnih manjina koje žive u Bosni i Hercegovini. Njihovo pesništvo nije u svemu vezano za tekuće vreme i zavičajne prostore. Najčešće je to uopšteno i bezvremeno pevanje, jedna ontološka svest i pogled na svet, emotivno i refl eksivno višeglasje, realističko i moderno, subjektivna i „objektivna“ lirika, slobodnog i vezanog stiha. Ponekad se u njoj lirsko iskazuje kao epsko, dramsko i esejističko. Ima pesama koje su mogle biti napisane kao pripovesti ili monološke drame. Udeo kreativne svesti stalno je prisutan i presudan. Poetika znakova i značenja sjedinila se sa psihologijom pevanja i mišljenja, određuje poziciju tvorca poezije i poziciju čitaoca. Vidljivo je kako pesnici razmišljaju o stvaranju i stvorenom. Avangardno ikustvo otuđenja u čoveku i van njega ugrađeno je u njihove temeljne misli. Kao da su izabrani autori antologije zajedno pisali jednu pesmu u više nastavaka i varijanata o slobodama i neslobodama, smislu i besmislu življenja i opstajanja, lepom i ružnom, bolnoj istini u kojoj ima sve manje vedrine i topline. U esejističkim sadržajima pesama analitički i kritički utvrđuju se mere vrednosti i vrednosti mere. Pesma mora da bude otporna na prigovore, da dobija i kad gubi. Tuga iz nje ne sme izneveriti i nestati. Uvek iza tumačenja ostaje nepročitan jezik značenja, mogućnost drukčijeg čitanja i drukčijeg razumevanja. Pored uočenih srodnosti vidljive su i razlike. Svaka pesnička pojava pesnička je na svoj način i u svojoj estetskoj meri, najviše je sama sebi slična iako se može porediti. Svoj je uzrok i posledica, učitelj i učenik, opesmotvorenje sa „stotinu cvetova“, kako je u pesmi Balada o suncokretu zapisao Ivan Drač, ukrajinski poeta. Iako je u njoj sve izmešano, svoje i tuđe, razum progresa i tuga praiskonska, u emotivnim mislima stihova čitaoci lako mogu da prepoznaju svoje vreme i sebe.

Da bi princip ravnopravnosti i ravnomernosti bio ispoštovan, savremena nacionalna poezija relevantnih evropskih zemalja u izvornom obliku i prevodu na srpski jezik u antologiji Atlas evropske lirike predstavljena je po abecednom redosledu i rasporedu. Crnogorske savremene pesnike nije bilo potrebno prevoditi jer je njihova lirika srpskim jezikom ispevana i Vukovim pismom zapisana. Izbor autora i pesama samo je jedan deo neobuhvaćene celine, subjektivan u vrednosnom smislu ali i reprezentativan. Nepogode ljudske prirode i nestvarnosti slobode koju čovek večno traži i večno za nju strada, suočavanja dobra i zla, koliko se od tih moralnih kategorija može preuzeti i ostvariti, primarne su odlike ontološke poezije Vuksana Otaševića, slobodnog protoka misli u slobodnom stihu i kad je rimovan i bez interpunkcije. Sabrana, svijena u nekoliko reči, hranljiva kao majčino mleko. Kao da je zapis u kamenu.S oba se kraja mora čitati. Zlatousta i humanistička i kad je moderna i tradicionalna. Izvan tog semantičkog kruga postoje i drugi tokovi emotivnih misli i misaonih emocija koji svedoče o čoveku i njegovom trajanju, apokrifni, u tamnim poljima reči, smrtonosnim simbolima, zmijama i paucima, kandžama i noževima, lobanjama i zvezdama što umiru u zanosu propasti. Ishod je uvek tragičan, bez obzira koliko u njemu ima sjaja. U novim refrenima smrti odjekuju stari, obilje tuge je u hlebu, vodi, suncu, grobu. Akustični senzori u pesmu ne ulaze spolja, artističkom rezbarijom stihova i strofa, nego iznutra, usaglašavanjem zvučanja i značenja, ekspresijom svetlih i tamnih vokala. I svet i svest su istoznačne vrednosti, paradigme ništenja i opstajanja. Kako se pesme otvaraju istim se smislom zatvaraju, toče zlato u vatru i plaćaju životom. Nešto mitsko progovara iz njih, pagansko i panteističko, isto su stvari i bića, nebo i zemlja, život i smrt. U čudu začuđen pesnik se pita: gde je ljubav, ima li za nju mesta u ljudskim mislima i delima? Iako ne prihvata gubitničko opredeljenje i istrebljenje: oko za oko, od svega na kraju Otaševićevog mišljenja ostane divno opevana divna tuga, crni hleb poezije. U vremenu i prostoru između dva milenijuma, Slobodan Bošković, bosanski Crnogorac, traga za novim pesničkim jezikom, novim Stražilovom i novim smislom stvaranja. Bez obzira na godine i daljine u ljubav se zaklinje. Novica Đurić u pesničkim molitvama nalazi novi odnos prema Bogu, novu religiju, jer da je „Čovek video što i Bog nikada ne bi vaskrsao“. I Bogu bi bilo lakše da nije video što je video. Pesma Ilije Vakića ne plaši se da iz sokratovske fi lozofske perspektive odgovori na neugodna pitijska i sibilska pitanja zagonetne današnjice i sutrašnjice. I njegov savremenik Andrija Radulović, bez dlake na jeziku, svojim grotesknim stihovima, zajedno sa crnim mačkama što donose sreću, u bescenje prodaje generalsko ordenje. Jan Skacel, u okviru češkog jezičkog prostora, elgične reči tišine i ljudske patnje bira sitnim sitom pesničkog umeća i slaže ih u heterometričke strofe, a njegov zemljak Miroslav Holob u istom stilu ide do izvorišta pesničkog govora i sindroma njegovih paralela koje se negde po geometrijsim zakonima seku ali se ne zna da li u perspektivi napred ili nazad. Pesma Jaroslava Koleške prvo sebi gradi krov nad glavom, pa temelje. Svoj smisao traži i nalazi u svetu protivurečnosti. Sve što imaju češki pesmotvorci ulažu u stvaranje: mladost, ljubav, snove, godišnja doba, oči, sebe, ali se ne zna šta im se uzvraća, kada i koliko. Možda zatočenje dobrovoljno i ravnodušnost, prazninu i otuđenje, traganje za izgubljenim vremenom? Izabrani italijanski autori: Valerio Magreli, Vivijan Lamark, Fabio Pusterla, Umberto Fjori, Klaudio Damjani, modernost lirike nalaze u nekoj vrsti „dekoracije“ stvarnosti, „brazgotinama“ nuklearnog doba i unazad do preistorije. U melodramskoj bolesti pojedinačno stanje njihove poezije doseže prejezičko vreme, govor ćutnje. Čitaocima otuđenog sveta saglasno donose „cvetić s pčelom“, „kapljicu“ prirodnog meda, ružin trn, „duplu polovinu“ svog srca. Tek kasnije, u vreme sojenica sutrašnjice pojaviće se artikulisan jezik da bi sintetička stabla dobila imena bez sjaja.Stezanjem i sprezanjem značenja, misli, što ne moraju da se misle, prokazaće nebo na zemlji i zemlju na nebu.

Lirika savremenih jevrejskih pesnika je celina u delovima, jedna bolna odiseja iz životne stvarnosti, istraživačka i refl eksivna molitva „uvek pod upitnikom“: ima li ili nema nade za spasenje sveta? Zato su ratni motivi u pesmama Jehude Amihaj dominantni, svedoče o netrpljivosti i nerazumevanju među ljudima i narodima. Lili Zamir stoički odoleva nedaćama. Ne plaši se života, ali se plaši zanemelih vremena i ćutanja. Balfur Hakak ne može da zaboravi prošlost u koncentracionim logorima nacističke Nemačke. Ni klasična muzika nije u stanju da potisne njen prizvuk. Iz himničnih Mocartovih, Betovenovih i Hajdievih harmonija „čuju se“ tonovi osvajačkih marševa i pohoda. Dina Katon Bencion, rođena l938. u Sarajevu, progovorila je još određenije. U svojim elegijama razgovara sa aušvickim prahom predaka. Pita se kojim su jezikom izgoverene poslednje misli njihove patnje – nemačkim ili srpskim? Protivurečnoti življenja i stvaranja nisu strane ni savremenim mađarskim pesnicima. Đerđ Šarkezi sasvim se jasno odredio prema njima. Ljudi su jedni drugima stranci, jedni protiv drugih. Tuga je prevladala i lepotu ljubavi.Kod Ištvana Vaša ljubav je jača od smrti. Zaslužena i udružena vekovima traje u crvenom kamenu etrurskog sarkofaga, svedoči o prošlim vernostima i vrednostima, nekoj vrsti sjedinjenja života i smrti. Pesnička misao tvorbom i pretvorbom pretvorila se u esej opstajanja i trajanja. Od mrtve lepote ipak je lepši živi život pa i kad nije lep, jer lepota je lepa samo u očima koje vide. Takvu misao potvrđuju i erotski psalmi Đerđa Šomlje, uživanja u grehu celine od dva dela koja su i u „katakombama paganskih vera mistična crkva bila“. Ljubav nije ni prokletstvo ni moral. Ona je samo vrsta „svakodnevne izvesnosti“, „čarobna tajna stvaranja“, pesma nad pesmama.

Samo je nekoliko pesama bilo dovoljno da se sagleda lepota i veličina, tematska širina i dubina, stvaralaštva Radovana Pavlovskog, autentičnog makedonskog pesnika. U magmi značenja vidljiva je pesnikova namera da menja ne samo poimanje poezije nego i poeziju. Jedno određenje iskazano je drugim, poezija kritikom poezije. Sistem umetničkih vrednosti usložava se nadrealističkim postupkom, impresijom i ekspresijom, negacijom negacije. Semantički i semiološki krugovi zatvaranjem se otvaraju. U tom metapoetskom ideogramu nalazi se duhovni etimon, ključ razumevanja i tumačenja ove poezije, mogućnost da se nepoznato spozna poznatim a poznato nepoznatim. Orfejski kult pevane pesme i racionalna misao, mitska i urbana samosvet, sjedinili su stilove kultura i razdoblja. Sa astralnim petlovima i ostvarenom lepotom, crnim i belim metaforama, Pavlovski prkosi bogovima i prokletstvu, postoji svuda istovremeno sa svojim demonima i gresima. I u psalmima Eftima Kletnikova sve je u svemu, sjedinjeno i životvorno, radost i tuga, ljubav slatka i bezgrešna, promenljive i nepromenljive vrednosti usudne čovekove sudbine. Za istinom življenja i stvaranja u svojoj neorealističkoj i narativnoj lirici, doživljajima i događajima u stihu, i Lidija Dimkovska traga za poetikom mišljenja i pevanja. Svaki od nemačkih autora u Atlasu evropske lirike, u dobrom prevodu dobrog srpskog pesnika Stevana Tontića, ima svoj osoben stav i osoben put do pesme. Kristof Mekel veruje da pesma nije „mesto“ za negovanje lepote, ali to ne znači da ona sama sobom nije lepota, mesto za „ulepšavanje“ istine. Pesma treba da bude „doživotna“, trajna, ne sme da prećuti rane iz kojih krv teče, ni zatrovane jezike i smrt. Ni domovine sa gvozdenim pečatom. Kad u sonetima razgovara s Bogom, Mekel raspravlja o stvaranju i stvorenom, hlebu i vodi, o vremenu ništenja i ništenja vremena i prostora. Direktan antiratni glas oglasio se u stihovima Riharda Pitrasa, crnohumoran, za pomirenje Avelja i Kaina, muslimana i Jevreja, Srbina i Hrvata. Moli Boga da svima „pomogne“, „pozlati lepotu“ i „olista puške“. Okus gorčine izvire iz pesama Uvea Kolbea, neka vrsta obračuna sa samom sobom, sa željom da pesma nije ono što jeste. U sveopštoj sivoj zoni stvarnosti, preko vizija neizlečenih ratnih ožiljaka, sećanjem na žrtve, Andre Šinkel stigao je do katarzičnog prosvetljenja i posvećenja.

Smirene misli poljskog pesnika Adama Zagajevskog, lične i zagonetne, doživljene u globalističkoj svakodnevici, bez uzvišenih trenutaka, u mickijevičevskom i strinbergovskom istraživačkom duhu, ulepšavaju nove poraze. Eva Lipska, u velikom evropskom strahu, bez krivice i griže savesti, raspravlja o malim stvarima koje život znače. Eva Sonenberg, kombinacijom poezije, fi lozofi je i muzike, polemiše sa onim „drugim“, otuđenim delom ličnosti. Metapoetski sadržaji, iako su autobiografski, idu i dalje. U njima je stvarnost stvarnija od reči, faktografska priča bez ritma i rime. Bez radovanja čak i kad je erotska.

Romskim jezikom stvarana poezija je govor istine, govor stvaralaca bez doma i groba. Ponikla iz bola i presahlih dojki, sama sebe ispoveda, svoje poreklo koje su drumovi poderali, nedovršenu bajku što putuje kroz vreme bez snova, bez ijedne reči izvan stvarnosti. Slobodan Berberski peva kako misli, sve što rekne magijom pretvara u hleb za gladne, neostvarenu radost dečje igre, u sve ono što je bilo i nije bilo.Hedina Tahirović Sijerčić svoja nomadska radovanja i tugovanja ispevala je jednostavnom leksikom ispovesti, faktografski i biografski. Rođena je u Rusiji, udala se u Srbiji, zaposlila u Bosni, prvo dete rodila u Hrvatskoj, drugo u Francuskoj, treće u Španiji, četvrto u Nemačkoj, peto u Belgiji. U četrdesetoj godini u Švedskoj rodila je jedanaesto dete. Pored romskog govori još dvanaest jezika. I to nije sve, Hedina ume da čuje korake na drumu, kako trava raste, razume nemušti jezik ptica. Njena se pesnička priča priča i u drugoj generaciji. Priča je njen sin skupljač starog gvožđa i mlada majka prošnjom od kuće do kuće da bi milostinjom nahranila gladnu decu. Čergarska pesma i u smrti peva. Ne može se prepričati nego samo citirati: „Na oblacima jašem. Mijenjam oblake kao umorne konje. Kiša me umiva. Vjetar me razgovara. Munja me snagom napaja. Letim spektrom plavih nijansi nebeskog prostranstva. Mijenjam oblake kao umorne konje. Sunce mi gradi zlaćanu stazu ka Indiji“. Pesma je na kraju kletvom i prokletstvom prevrnula Zemlju „naglavačke“ i prorekla ljubav večnu kako se prokletstvo ne bi izvršilo.

Obiljem strastvene volje i nevolje slovački pesnik Marian Milčak peva ode fatalnim ženama s manama i vrlinama, božanstvu belih, crnih i crvenih boja koje postoji samo da bi hladnokrvno mučilo druge i sebe, a Mila Haugova u nekoj snovidnoj odsutnosti suočava se sa senkama koje ne postoje, maskama i siluetama, davno zgaslim zvezdama, stopama minulih vremena i ništenja.

Jednostavnost pevanja i mišljenja najveća je vrednost lirike slovenačkog pisca Edvarda Kocbeka. Snagu takvog stvaranja crpi iz dubina rodne grude i jezika, iz gorčina izvora i korena. Kao istinska ljubav i pesma traži sve, otvorenost i predanost, da bude vatra što greje i traje. Unutrašnjim dijalogom Kocbek otvara knjige starih istina, priče o vernosti i mukama, Velikom Sumnjivcu, onom drugom, naličju i negativcu, stroju, trovaču što se ne može sabiti u obrasce. Filozofska pozicija lirskog subjekta, „gladno ja“, želi da osmisli i poništi taj „mikrofon u zidu“ i pokaže da od pesničke istine ništa nije istinitije. Pesnikinja Maja Vidmar, otuđenje je našla u porodici, osnovnoj ćeliji društva, autobiografskoj do prepoznavanja, personalnoj, bez uopštavanja, nekoj vrsti obračuna u sebi i sa sobom. Kosmička poezija Barbare Korun je nadrealistička lirika u prozi. Ispovedna i protestna pesma Primoža Repara žudnjom za nepoznatim stvara novog čoveka, boljeg i većeg od postojećeg, a Jurij Hudolin piše nenamensku poeziju što će nepoezijom pobediti poeziju.

Ukrajinski pisci iz pesničkog evropskog „atlasa“ pripadaju generaciji iz „šezdesetih godina“ prošlog veka, zabranjivane i slavljene pesničke „kijevske škole“. Suprotstavljeni socijalističkoj imitaciji stvarnosti, providnoj internacionalizaciji i romantičarskom modernizmu, oslobođeni „rumenih snova“ atomskog „zaveta“, posle iznuđenog ćutanja progovorili su punom i pravom merom tek u vremenu „perestrojke“. Dimitro Pavličko istinu traži u ljubavi, Viktor Kordun u „kriptografi - ma“ svesti i podsvesti, Vasilj Holoborođko u promišljanjima izvan folklorne sfere, a Lina Kostenko u dijalogu pojedinca sa svojom svešću.

Prevedena knjiga vekovima je bila duhovna veza među civilizacijama, kulturama, narodima i ljudima. Kvalitet prevoda određuje njegovu upotrebnu vrednost i značaj. Prevođenje i prevodljivost poezije postavlja se kao posebno pitanje. Dobar prevod lirske pesme nije njen „doslovni“ prevod, od reči do reči, od stiha do stiha. To nije ni prepev lirskih sadržaja i oblika. Danas je prevođenje poezije sve više novo stvaranje, novo pevanje što u novi jezik prenosi duh pesničkog dela, hemija i alhemija nemerljivih dubinskih zračenja značenja, novi zvuk i znak, novi smisao. I pored tako obavljenog posla ostaje uverenje da prevod ne može zameniti originalni tekst. Uvek je pre15 vod pesme relativno ostvarenje, reprodukcija, „samo veći ili manji neuspeh“. Atlas evropske lirike čitaocima u prvom redu donosi pesme u izvornoj verziji pa tek onda u prevodu na srpski jezik. On je izbor izbora. Autore i njihove pesme birali su antologičari nacionalnih poezija matičnih zemalja nacionalnih manjina koje žive u Bosni i Hercegovini, prevodioci tih dela, priređivači i urednici. Antologijski izbor i izdvojeno predstavljanje jednog dela savremene evropske poezije moglo je biti i drukčije i obuhvatnije, takva mogućnost ostaje za neko drugo vreme, drugim autorima i drugim izdavačima.


Zdravko Kecman
Klasje poezije

Danas je malo poznata činjenica da se na ove prostore, ne baš tako davno, doseljavalo toliko različitih naroda. Uglavnom u vrijeme Austro-Ugarske, a zatim obadviju Jugoslavija. Bile su to države koje su omogućavale mnogo širi prostor života, kretanja i međusobne komunikacije. Bili su to najčešće: Poljaci, Ukrajinci, Česi, Nijemci, Italijani, Slovaci, Slovenci, Makedonci, Crnogorci, dok su Jevreji stigli veoma davno, u 15. vijeku, a Romi bili tu oduvijek. Ti narodi donijeli su sa sobom mnogo toga osobenog, različitog: jezik, kulturu, običaje. Gdje su oni danas? Da li postoje njihovi tragovi? Da li postoje korijeni? Da, rekli bismo da postoje. Oni su u njihovim potomcima, koji su prvo, drugo, treće koljeno... Ovaj antologijski izbor kojeg smo naslovili Atlas evropske lirike, u dvojezičnom izdanju, je izvrsno pjesničko štivo za sve čitaoce. Posebno za ljubitelje poezije. Tu su najčešće pjesnici danas aktuelni stvaraoci i poznata pjesnička imena u njihovim zemljama, ali i u čitavoj Evropi. Posmatrano iz vremena koje je iza nas, itekako ćemo biti iznenađeni količinom svega mogućeg što se zbivalo na ovom prostoru. I u poeziji, čak posebno u njoj. To je prožimanje mnogih životnih stvari. I danas na starim kućištima, u slikama i sjećanjima, žive potomci i nasljednici, koji baštine riječ svoga naroda. Svojih predaka. I danas njihovi pogledi streme svojim počecima, svojim precima koji su odnekuda došli. Baš kao što je to svugdje. Nisu li njihove kuće i danas mjesta gdje se osjeća makar tračak duha? Čovjek razmišlja, pjeva, govori, uči svoje potomstvo kako da živi i stvara u kući svoga jezika. Namjera ove knjige je da se kroz pjesništvo, pjesnike, njihovu poeziju i stvaralaštvo osluhnu ti daleki zvuci i damari života. Još uvijek na svom jeziku čuju se uspavanke, priče iz dalekih krajeva, čuvaju se uspomene, relikvije, slike, razglednice, pisma, knjige, mnogo toga važnog u životu. Možda će neko pred uspavanku govoriti pjesmu svome djetetu, pričati mu priču. Nije li to čin dostojan najveće pažnje? A sama knjiga jedinstvo pjesničkog duha.

Ova knjiga nas vodi u velike književnosti, kao što su: njamačka, poljska, italijanska, češka, mađarska i druge. One su mozaik danas urbanog, ali i ruralnog prostora. Ona nam govori ne samo o univerzalnosti poezije nego i o našim bliskostima. A one su bile važne, i još su, i presudne. Svjedoče o nama mnogo više nego što možemo trenutno pojmiti. Upravo nam to govori ova knjiga. Neki od uvrštenih pjesnika su kandidati za Nobelovu nagradu, Kao Adam Zagajevski i Eva Lipska, tu su zatim pjesnici koji su po evropskim mjerilima nezaobilazna imena: Edvard Kocbek, Endre Adi, Šandor Petefi , Jan Skacel, Miroslav Holob, Mila Hughova i još mnoga značajna imena među kojima su: Maja Vidmar, Ewa Zonenberg, Adam Wideman, Slobodan Berberski, H.T. Sijarčić, Rihard Pitras, Nora Gomringer i dr. Svako od njih zaslužuje posebno čitanje. Da je bilo prostora, mnogo više pjesnika bi bilo zastupljeno u antologiji. Ali to je već zadatak drugih antologija i antologičara. Prevodioci koji su ujedno pisci, i kritičari dali su mogući mali presjek. Siguran sam da dolazi vrijeme sačinjavanja antologija evropske poezije. Antologija koje bi davale razne poglede i presjeke.

Crnogorska poezija baštini u sebi moderno, mitsko i univerzalno osjećanje jezika i misli. Upravo tako se predstavljaju pjesnici ovoga izbora. Vukman Otašević slijedi lirsko i metajezičko osjećanje koje mijenja vječno“. Njegove arhetiopske slike su čiste vizije sjedinjene u magiju. Kod Slobodana Boškovića prepoznajemo uzvišeni osjećaj mitskog. On nadilazi patos tako što njeguje naraciju i metatekstualni smisao. Poezija Novice Đurića ima usud religioznog i božanskog. Čovjek je po njemu smrtan, ali usud je vječan. I stalno je treperenje između života i smrti. Za Iliju Lakušića poezija je vječno stanje pjesnikovo. U njoj je sadržano sve; bog, Apolon, Delfi , legenda i transcedentno. Poput meteora na nebu zablistala je poezija Andrije Radulovića i tako se urezala u pamćenje. Ali, sjedinjena u ironiji i savremenosti takođe teži svojoj tradiciji. Češku poeziju na najbolji način predstavljaju Jan Skacel i Miroslav Holob. Obojica su bili kandidati za Nobela, ali što je najvažnije, pjesnici koji su zadobili najveće simpatije čitalaca širom Evrope. Tu je veoma prisutna Katarina Rudčenkova koja je u usponu svoga stvaralaštva. Posebno značajan Jaroslav Koleška koji je svoj životni vijek proveo u Banjoj Luci pišući na svom maternjem češkom jeziku. Petr Hruška kao da paletom stvara pjesničke slike. Prozivan pjesnikom nemira i skrivenih opasnosti svakidašnjice, svoje čitaoce suočava sa svijetom koji je naizgled poznat, a opet iznenađujući. Slučajne situacije u njegovoj poeziji predstavljaju izvor suptilne napetosti, na prvi pogled jedva primjetne znakovitosti. Bez suvišne lirske rječitosti, Hruška piše poeziju koju mnogi svrstavaju u sam vrh češkog pjesništva posljednjih dvadeset godina. Skacelova lirika je iz tišine i zvuka, ljubavi i monaštva, linija koju je naslijedio od sjajnih prethodnika Jozefa Horhe, Jaroslava Sajferta, a završila s njim. Za tu poeziju nesuptilni XX vijek nije imao sluha a naročito američki čitaoci. Međutim, sve to baca u sjenku njegovo duboko poimanje osjećanja, tragičnosti i ljubavi. Holob je tek kasnije postao otkriće i iznenađenje i još uvijek je. Italijanska poezija, njena modernost, mediteranski osjećaj, sinteza misli i osjećanja, postojanje i iščezavanje tradicije, čistota i jasnost, odlike su njenih pjesnika. To je poezija muzike, vizije, sjedinjavanja u apsolutni intermeco. Valerio Magreli ima „čudesne poteškoće u gledanju“ jer su tu „dva jezika one jedine polinezijske baklje“. To je ona iskonska dubina u sopstvenom biću, koja je i neprestana tišina. Vivijan Lamark otkriva opsjednutu usamljenost, sopstveno pulsiranje. Njeno postojanje je u malom, mikrokosmičkom, u kapljicama kiše u zrncima zemlje. Ta njena dvojnost je stalno uspoređivanje sa sličnim. Fabio Pusterla predosjeća eroziju današnjeg svijeta u kome će velike zvijezde biti sutrašnje sojenice. Klaudio Damjan želi da sve bude u jednom, pulsiranje poezije, života, biljaka, životinja, neba i zvijezda. I sve to doseže svoju ljepotu u tome što nismo vječni. Umberto Fiori posmatra svijet opipljivih stvari, sve je tu na dohvatu, u susretanju i prolaženju. To su slike koje se svakoga časa preobražavaju u nešto drugo. Jevrejska poezija koja nastaje u Izraelu nije poznata ili je veoma slabo poznata našem današnjem čitaocu. Izbor nam daje jasan presjek novije pjesničke scene. To je poezija koja je nastajala sputana u Tori i Talmudu, a zatim u punom lirskom osjećanju, u sintezi misaonog i emotivnog. Potom se stvara mlada generacija – sabre – rođeni Izraelci koji ukidaju tabu teme. Dina Katan Ben Cion, piše poeziju u izvorima blisku dalekim korjenima. Ona u sebi sluti život onih čiji je život nastavila da živi. Tu se otkriva tragičnost koja doseže do univerzuma, ličnog i ljudskog. Agi Mišol crpi snagu svoje poezije u evropskom tlu, prije svega mađarskom pjesničkom izvorištu. Lili Zamir njeguje lirski osjećaj pjesme. Hava Pinhas Koen, stavlja u središte riječ, slova, poeziju. Poezija usamljene sjenke eukaliptusa, bora, boje koja se mijenja. Njeni putevi traganja idu u unutrašnjost, suštinu, nedokučivo. Jehuda Amihaj je pjesnik neizvjesnosti, straha i iščekivanja. To je razumljivo, jer se tu nalaze „džinovske sjenke“ svijeta. Poezija „jedne polovine i druge polovine ljudi“, muškaraca i žena gdje se stapaju odnosi međusobnog prožimanja. Balfur Hakak kroz klasičnu muziku izražava uzvišenost ljepote, ali i apokalipsu pred užasom strijepnje šta će biti sa svijetom. Pred onim što je doživio njegov narod.To je apoteoza ljudskog duha koji ima i drugu, mračnu stranu. Njegovo drugo lice. Dalia Ravikovic svoju osjećajnost i nespokoj sluti na granici između dana i noći. Između svijeta i nesvijeta. To je lakoća ali i stravičnost odlaženja što je i sud20 bina ove pjesnikinje. Susana Veg posvećuje pjesme određenoj osobi, svešteniku kojeg je upoznala, a koji je na nju ostavio trag – neizbrisivi. To je trag ljubavi, bilo da je božanska, očinska ili porodična.

Mađarska poezija je od ranije mnogo prevođena na srpski jezik i čitana. Možda najznačajniji Endre Adi daje pečat ne samo mađarskoj već evropskoj lirici. Jedan je od najvećih mađarskih pjesnika, vodeća fi gura generacije „Zapad” ujedno i sjajan publicista. Žudio je za uspjehom, ujedno je želio biti i novi Mesija. Smatrao je da ima pravo i obavezu za presuđivanje. Postavio je sebe na poseban pijedestal, jer smatrao je da u sebi objedinjuje najkarakterističnije i najplemenitije crte „mađara” i „umetnika”. Njegovo pjesničko stvaralaštvo obuhvata sve segmente ljudskog bitisanja. Njegova treća zbirka pjesama „Nove pesme” označava rađanje nove mađarske poezije. Pjesma napisana 1905. godine i objavljena u zbirci „Nove pesme” - „Jastrebov pir na šušnju” posvećena je njegovoj prvoj ljubavi Brüll Adél-u udatoj Diósy – Leda- i predstavlja osjećanje ljubavi sa početka dvadesetog stoljeća. Ocrtava ljubav koja se sa puno protivrječnosti i sa osećanjem prolaženja, beznadežno bori sa vremenom. Đerđ Šerkezi – Ako uopšte postoji savršena pjesma, onda je to pjesma „Razgovor cvetova“ objavljena 1925. godine u 22. broju časopisa Zapad (Nyugat). Vjerovatno je nastala u jednom svijetlom trenutku stvaranja. Ne sadrži suvišan glas, crtu, u ritmu nema ni jedan disonantan element, čisto je razumljiv i zaprepasti. U razgovoru cvjetova pjeva uzvišenu himnu nježnosti, bliskosti, osjećajnosti, pa i suprotnosti iz koje se porađa novo. Pjesničko stvaralaštvo Atile Jožefa izazvalo je pravu revoluciju u istoriji mađarske književnosi. Njegovu veličinu Zoltan Laslo je sumirao u jednu jedinu rečenicu: „Sve što je bilo u mađarskoj književnosi do tada, utopilo se u Atilu Jožefa, a sve što od onda postoji, počinje s njim.“ Pjesma „Čista srca“ je jedna od najznačajnijih njegovih pjesama iz doba rane mladosti. U toj pjesmi se ne žali, optužuje i zrači od samopoštovanja. Savremenici su bili zaprepašćeni, a današnji čitaoci – nakon pažljivog čitanja – u toj pjesmi pored drskosti mogu prepoznati iza prijetećih pitanja očaj. On poručuje šta nema, a šta bi trebalo imati. To je ono što život čini životom. Mikloš Radnoti je jedno stalno posrtanje do samoga kraja. Život tog velikana od momenta rođenja je tragičan. Majka i blizanac su umrli prilikom poroda, a njegov ovozemaljski put sa užasnom smrću je okončan.„Besprekoran je iskaz pesnika, zvučnost ne poremećuje niti jedan neprimeren zvuk - melodija, ritam, moral čini jedinstvenu celinu.” Ištvan Vaš njeguje poeziju svakodnevice koja je ljepša strana života. To je etrurska tajna, ali uzvišena, sjedinjena, to su tragovi spomenika i crteža koji čuvaju vječnost etrurskog postojanja. Đerđ Šomljo vidi hrišćansko poimanje svijeta, gdje su riječ, raspeće, krst, bol i plač u vječnom trajanju. Ali i život traje uporedo. Ova pjesma je uzvišena himna. Pjesma je napisana u ritmu stalnog uzdizanja. Laslo Nađ ispjevava pjesmu svojim pjesmama. Ali šta je on tu, pita se? Upitnik ili htijenje? Ili vatra zvijezde? Ali tu je i grijeh? Pa su upitnik i grijeh dva moguća simbola pod nebom. Šandor Čori pjeva o ljepoti na dodir, o ljepoti u postojanju i iščezavanju.

Makedonsku poeziju predstavljaju pjesnici evropskih mjerila. Oni su saželi u sebe temperament, igru, dubinu, i eksploziju jezika. Radovan Pavlovski je pjesnik istovremeno iz života i mita. Pjesnik koji apolonijski uzdiže vrijednosti i uzvišenosti riječi. Pjesnik lave i sagorijevanja. Njegov jezik je niz slojeva koji skrivaju pjesničku dubinu i smisao. Eftim Kletnikov je vrhunac makedonskog uspona u poeziji. U makedonsku poeziju ušao je sa punim žarom ali i kao formiran pjesnik. Sa istančanom lirskom naracijom on zapljuskuje sva čula. Njegovo treperenje je delfski osjećaj za božanskim. Pjesničko epsko i lirsko su se transponovali u novi fl uid. Mlada Lidija Dimkovska slijedi najmoderniju struju evropskog jezičkog pjesništva. Njen pjesnički krešendo vaskrsava živuće elemente – zauma. Ali tu je ironija savremenih crno-bijelih slika koje govore o nečemu novom u poeziji. Njemčki pjesnici potiču iz zemlje, nekada podijeljene u književnosti. Među njima Kristof Mekel, jedan od najuglednijih i najplodnijih savremenih njemačkih pjesnika, izražava direktan odnos prema svijetu i poeziji: „Pjesma nije mjesto za njegovanje ljepote“, po njemu tu je riječ o krvi, o bijedi, o pustošenju, srdžbi, obmani, ona je smrtno ranjena istina. Rihard Pitras skreće na stazu lirskog ironijskog osjećanja. „Ja sam barometar“, kaže, a tek njegov povik: „Domovino, srce sveto, duhom jaka / gledaj mene lukavog seljaka.“ Uve Kolbe, piše poeziju ličnog bola, samoće, opstanka za goli život, a to su samo odbljesci dubokog osjećanja. Andre Šinkel i Nora Gomringer iako se stilski razlikuju, govore o boljkama u njima davno začetim, koje traju, progone ih, one su podsvjesno dobijene, naslijeđene. Iako su najmlađi u ovom izboru, proživljenost života i njima je zadala svoj pečat. Užas u poeziji mlade Nore poprima maniju gonjenja, naročito u pjesmi Pomama. Jer ona je zahvatila sve, svaku poru egzistencijalnog, životnog. Pjesnikinja sa osjećanjem za scensko izražavanje slijedi trend življenja. Međutim, jasna i britka u izrazu, ima snagu magičnog. Adam Zagajevski je danas vodeći pjesnik u Poljskoj, piše poeziju “univerzalne samoće koja transcendira sluh muzike“. Sluh kojega ne možemo odmah čuti već moramo dugo osluškivati da dosegne u naš zaum. On odsijava riječju i zvukom. Istovremeno nas oplemenjuje tišinom i mirom. Ta tišina i mir su podjednako bitni, bilo da je kraj ljeta ili časovi univerzitetskih predavanja koje drži po evropskim i američkim univerzitetima. Nebitno je da li su to časovi čitanja i pisanja ili šetnja mislima između uličnih parkova i katedri na kojima govori kao profesor. Sve je sublimirano u činjenicu – smisao.“ Za Ewu Lipsku, takođe kandidatkinju za Nobela, može se odjednom govoriti o više asocijacija, a ponajviše „gracioznih jezičkih“, jer je njen pjesnički jezik ispitivanje materijala, onoga koji je vječan, čija je struktura nepromjenjiva. Jezik pa onda misao, i smisao. Za nju bi se možda moglo reći da na prvom mjestu krči put novonastajućem poetskom jeziku. Da ga tvori od krhotina, detalja i tako stvara nešto posebno, lično. Ewa Zonenberg pojavila se kao sasvim nova, osvježavajuća lirska pojava. Bio je to krik u prazninu na prelomu u treći milenijum. Niko, čini se kao ona, nije najavio ne samo poetsku već drugačiju viziju svijeta. Bio je to krik u novom pjesničkom jeziku. Slična, samo intelektualna i pomalo aristokratska je pojava Adama Widemana, u suptilno, gracioznoj, opservaciji nove atmosfere. Agnješka Siska, pripada danas najmlađoj pjesničkoj generaciji poljske „neoavangarde“. Iako je Vasko Popa njen pjesnički ideal, ona slično Ewi Lipskoj, ispituje jezik kao materijal. Romska poezija rasuta po zemljama i kontinentima je najveće moguće traganje i traženje u bespuću svijeta. Iz toga proizilazi uzvišena tragičnost kako pojedinačna tako i kolektivna. Ali šta je uistinu svijet? Teško bismo se usudili ponuditi neki odgovor. Jer jedna pjesma je „jedan život“. Tu je autentična pjesma Alije Krasnićija, kuća bez groba Rajka Đurića. Za Slobodana Berberskog i Heidu Tahirović Sejdić može se konstatovati da su evropski romski pjesnici. „Odlazak brata Jakula“, Slobodana Berberskog je uzvišena balada ravna spjevu. Heida Tahirović Sijarčić piše: “ Rođena sam u Rusiji / školovala i išla u školu u Poljskoj. / Krenula sam na zanat u Rumuniji. / Udala sam se u Srbiji. /... Zaposlila sam se u Bosni. / Prvo dijete sam rodila u Hrvatskoj. / Drugo dijete u Francuskoj, treće u Španiji, četvrto u Njemačkoj, / Peto u Belgiji.“ Da li je tu moguć ikakav komentar? Pred nama je poezija koja nam govori sve o ži24 votu od početka do kraja. Ali to je poezija čulnog i osjećajnog. Sa tim uporedo idu tragično i životno. O svemu tome reljefno i jasno je izrekla ova pjesnikinja. Nigdje tako ubjedljivo nije izrečeno kao što je izrekla Heida Tahirović Sijarčić u svojim pjesmama i poemama.

Slovačke pjesnikinje Mila Hugova i Stanislava Hrobakova Repar preferiraju lirski osjećaj poimanja subjektivnog svijeta. Disonance su možda samo u izrazu koji je kod Hugove odraz metaforičkih tendencija, neka vrsta školjke koja „luči sluz osjećajne žene.“ Hrobakova prolazi kroz posebnu katarzu „metajezičkog samospaljivanja“ da bi dosegla jezikoslovno „čistunstvo.“ Marian Milaček ima svoj način pristupa, blizak Zbignjevu Herbertu, ironiju, grotesku i osamu. Ovaj tekst bi se mogao pojmiti više kao pokušaj sinteze svih pjesnika koji su zastupljeni nego njihovo pojedinačno elaboriranje. Ako se ima u vidu da je poezija iz ove knjige nastajala najčešće u totalitarnom sistemu komunizma začuđujući je otpor i snaga kojom su se pjesnici izdigli iznad njegovog pritiska. Njih danas baštine čitaoci na čitavom evropskom prostoru. Samo italijanski i jevrejski pjesnici iz ovoga antologijskog izbora (njemački pripadaju nekada Istočnoj Njemačkoj), nisu bili pod tom represijom. Prvi u slovenačkoj književnosti te okove skinuo je Edvard Kocbek, partizanski rodoljub, hrišćanski socijalista, pisac poznatih dnevnika „Tovarišija“, a njegov uticaj se prenio na čitavu plejadu slovenskih prozaista i pjesnika: Daneta Zajca, Dragu Jančara, Tomaža Šalamuna, Jožeta Snoja, Gregora Strnišu,Venu Taufera. Danas je slovenačka pjesnička scena izuzetno raznolika i pulsirajuća, miješaju se domaći i strani uticaji. Ali neki od mlađih pjesnika su samosvojni: Aleš Debeljak, Boris A. Novak, Maja Vidmar, Primož Čučnik i dr. Međusobni susreti, čitanje i prevodilaštvo stvaraju evropsko tlo kulturnog prostora, ili se ono tako barem nazire. Čini se da je američki uticaj manji, tek možda kroz muziku i džez. Poezija Maje Vidmar je tematski i stilski osobena i prepoznatljiva. Danas, veoma cijenjena u slovenačkim književnim krugovima, postala je i evropska pjesnikinja. Dobitnik je najvažnijih nagrada u Sloveniji, „Prešernove“ i „Jenkove“. Jedna od najvažnijih njenih osobina je iskrenost. A sa njom ide i otvorenost. Ona jasno i precizno sve kaže. I kada otvoreno govori o ljubavi, odnosima, onim intimnim a nenametljivim erotskim situacijama, međuodnosima parova, tajnama, prevarama, potkradanjima, uzimanjima i odbacivanju, izazivanju ljubomore, zavođenju i skrivanju, pa i udarcima trpljenja, u stvari su neprestana drama sa samim sobom. Pjesnički glas Barbare Korun je poseban, jedinstven u slovenačkoj poeziji. Pjesme fi gurativnog realizma sa osjećanjem i melodijom monologa. Iz toga monologa i tišine nezadrživo bije unutarnji treptaj bića koje izražava potpunu iskrenost. I ličnu neposrednost. „Ko je još tako nježan / kao ti?“ Taj jezik ljubavi je isti na svim jezicima svijeta. Primož Repar je pjesnik, doktor fi lozofi je, estetičar i književno-fi lozofski kritičar i teoretičar. Pošto je fi lozof i poezija mu je fi lozofska, astralna ali zemna i hermetična. Hermetičnost, skrivenost misli i promišljanja, složene strukture, predjeli nedokučivog, suočavanja sa postojećim i nepostojećim, smisao i besmisao, sažeti su u pjesničke traktate. Iz tih promišljanja na vidjelo se u probljescima pojavljuju pitanja koja nemaju odgovora. Ne mogu ga ni imati jer se radi o vječnom. U slovenačkoj poeziji, sa sigurnošću se može reći da se dugo nije pojavila takva originalnost u poeziji kao što je kod Jurija Hudolina pjesnika koji je počeo da krči nove puteve autentične poetike. On je pjesnik koji bez zazora ruši svaku moguću konvenciju, svaku prepreku. Hudolin dolazi iz kamernih scena, amfi teatarskih sala, iz surove stvarnosti ulica i svekolikog megalopolisa: „...moj osnovni moto / je poraz.“

„U inat vjetrovima“, je antologija ukrajinske poezije koju je sastavila i prevela prof. dr Ljudmila Popović i tako nas obogatila ovom izuzetnom knjigom. Lirika ukrajinskog pjesništva je posebna, zanosna, sa osjećanjem stalnog treperenja glasova, ljudskih osjećanja sa prirodom. Dmitro Pavličko izražava svoju iskrenost misli i riječi, svoj bol, svoja zapažanja zemnog i nebeskog. Lina Kostenko traga za odgovorima na aktuelna pitanja savremenog svijeta. To je život u procjepu njegove tragičnosti koja se zbiva „u trenu“. A to su tek detalji njenih pjesničkih vizija. Ivan Fedrovič Drač je pjesnik neba, sunčevog feniksa, sna, nostalgije, ideala, „poezijo, sunce moje sa stopama cvjetova." Mikola Panasovič Verbajev se odlikuje dubinom intuitivne spoznaje, osjećajem metaforičkih gradacija. Vasilj Holborođko kod nas je još osamdesetih godina prošlog vijeka bio prepoznat u pjesmama o hatmanu koji prikiva svoje neposlušne kozake na zid sobe i tako stvara grotesknu kolekciju. Ali njegov osjećaj za deskripciju, misaonost, poruku, pa i humor biće stalna sinteza pjesničkog umijeća.Viktor Kordun stvara poeziju sopstvene individualnosti duhovno spojenu sa univerzalnim. Njegov je stih lak, metafi zički sveden na „minimum maksimuma“ riječi u međuprostoru svijeta. Nyatalka Petrivna i Nadja Kirjan nastupaju sa žestinom metafi zičkog i metajezičkog smisla, opet svaka na svoj način. A to su tek detalji koji bacaju poneko zrnce svjetla na ove pjesnike. Ovo su samo sekundarna zapažanja o pjesnicima i pjesmama ovoga izbora To je tek da se baci malo svjetla na jezike i književnosti iz koje potiču. Pjesma se prepoznaje po svom tvorcu, pjesniku, kao što se pjesnik prepoznaje po pjesmi. Poezija je „večita svežina sveta“ (Matić), i vizija stalno nečega slutećeg – novog. Ova knjiga vodi tragovima ne samo pjesnika zastupljenim u njoj već govori da postoje u njihovom jeziku još mnogi njima slični.

*Srpske novine Crna Gora*